Co czytać?: Niemcy od A do Z - M wie Märchen czyli baśnie

Dawno, dawno temu… czyli w świecie niemieckich baśni i legend.

Każdy z nas w dzieciństwie bał się, że Baba Jaga pożre Jasia lub marzył, aby złapać Złotą Rybkę spełniającą życzenia. Czy wiecie, że te piękne baśnie opowiadane dzieciom na całym świecie pochodzą z Niemiec?

Niemcy są znane jako kraj baśni i legend. Tu znakomita większość dzieci doskonale zna baśnie braci Grimm. Zasadniczo baśnie są czystą rozrywką, lecz pełnią też funkcję dydaktyczną - uczą dzieci, co jest dobre, a co złe, np. Czerwony Kapturek uczy je, by nie zadawały się z nieznajomymi, a Śnieżka - by były niezależne, ale nie ufały nieznajomym.

Spróbujmy jednak odpowiedzieć najpierw na pytanie czym jest bajka a czym baśń?

Bajka jest krótką, nieskomplikowaną historią, opowiada o ludziach lub zwierzętach, którzy przeżywają

różne, często nierealne przygody. W bajce spotykamy mnogość zjawisk nadprzyrodzonych, magiczne formuły i mityczne stworzenia.

Baśń natomiast, niem. das Märchen (Mär, ahd. maren = głosić, chwalić się) to nieco dłuższa, bardziej rozbudowana opowieść. Baśnie i legendy pierwotnie przekazywane były ustnie (poezja ludowa), następnie zostały zebrane i spisane. Niemiecki pisarz Ernst Jünger (1895-1998) napisał: „Bajka nie zna jeszcze żadnych nazwisk, a jej autorstwo jest również bezimienne. Dlatego każdy może poczuć się identyczny z jego postaciami, tak jak dzieci. Chłopiec, karzeł, olbrzym, brat, siostra, myśliwy”.

Baśnie początkowo przeznaczone były dla dorosłych, dlatego ich starsze wersje są niekiedy okrutne i brutalne. Bajki dla dorosłych nie sprzedawały się jednak zbyt dobrze, więc zostały przeredagowane tak, by odpowiadały gustom najmłodszych czytelników. Baśnie poruszają ważne tematy, wskazują właściwe modele postępowania i przekazują uniwersalne prawdy.

Na obszarze niemieckojęzycznym baśnie ludowe tworzyli przede wszystkim bracia Jacob L. K. Grimm (1785-1863) i Wilhelm K. Grimm (1786-1859). Ich młodszy brat, Ludwik Emil Grimm, opatrzył baśnie pięknymi ilustracjami, co przyczyniło się do sukcesu i ogromnej popularności publikacji „Kinder- und Hausmärchen”.

Dlaczego akurat Grimmom zawdzięczamy najpiękniejsze baśnie? Obaj bracia Grimm byli członkami Akademii Nauk w Berlinie i cenionymi uczonymi z dziedziny językoznawstwa. Bracia nawiązali kontakt z Clemensem Brentano i Achimem von Arnim, głównymi przedstawicielami romantyzmu heidelberskiego. Za namową Brentano bracia Grimm zaczęli spisywać baśnie wyszukane w starych księgach i zasłyszane ze źródeł ustnych (źródłem informacji ustnej były głównie młode damy z mieszczaństwa Kassel).

W 1810 roku Grimmowie przesłali Brentano około 50. tekstów baśni, które zostały przez nich poprawione stylistycznie. Achim von Arnim zachęcił braci do podjęcia działalności wydawniczej. Pierwszy tom zbioru ukazał się 20 grudnia 1812 roku pod tytułem "Kinder- und Hausmärchen". Bracia Grimm spisując baśnie dostosowali je do wartości wiary chrześcijańskiej. W kolejnych wydaniach ich dzieła można zauważyć również tendencję do trywializacji (deseksualizację, pozbawienie baśni elementów okrucieństwa) dzięki czemu baśnie stały się szeroko dostępne dla dzieci. Bracia sprawili, że baśnie stały się przewodnikiem pedagogicznym z wyraźnym podziałem na dobro i zło, miały one na celu przekazanie najmłodszym ważnych prawd moralnych. Kopciuszek, Czerwony Kapturek czy Królewna Śnieżka to postacie znane dzieciom od pokoleń. Zbiór baśni Grimmów przetłumaczono na 160 języków, a poszczególne bajki filmowano wielokrotnie. Walter Elias Disney był zafascynowany bajkami braci Grimm i postanowił przenieść ich ponadczasowe piękno i mądrość na duży ekran.
Mniej więcej w tym samym czasie kiedy bracia Grimm stworzyli znany na całym świecie zbiór baśni,

Niemiecki historyk Franz Xaver von Schönwerth również spisywał ludowe opowieści i bajania oraz wszystko co dotychczas było przekazywane jedynie ustnie. W 1885 roku, na rok przed śmiercią Schönwertha, Jacob Grimm miał o nim powiedzieć: „Nigdzie w całych Niemczech nie ma nikogo, kto zbierałby (folklor) tak dokładnie, gruntownie i z takich czułym uchem”. Franz Xavier opublikował swoje baśnie w trzech tomach w latach 1857-1859, ale dzieło nigdy nie zyskało szerokiego grona czytelników i z czasem zostało zapomniane. Powodem niepowodzenia był prawdopodobnie brak literackiego opracowania zasłyszanych opowieści. Von Schönwerth zapisał baśnie i bajki niezwykle wiernie, bez podkoloryzowania stylu, bez dostosowania treści do epoki i odbiorców, czym odróżniał się od znanych braci.

Jednak niemieckie legendy, bajki i baśnie to nie tylko twórczość Grimmów.

Począwszy od epoki romantyzmu, baśnie ludowe przekształciły się w baśnie artystyczne. Baśnie artystyczne to specyficzny rodzaj baśni, która w przeciwieństwie do baśni ludowej nie wyszła spod anonimowego pióra. Znanymi twórcami baśni artystycznych w Niemczech byli L. Tieck, C. Brentano, W. Hauff, E. Möricke, J. W. v. Goethe, E.T.A. Hoffmann, G. Keller, w Danii najbardziej znanym autorem był oczywiście H.C. Andersen, w Anglii natomiast O. Wilde.

Na długo przed Harrym Potterem niemiecki pisarz Otfried Preußler uczynił z czarnej magii temat przewodni. Jego opowieść o chłopcu-żebraku, który nie tylko uczy się zawodu młynarza, ale także praktykuje sztukę czarnej magii u czarnoksiężnika Krabata oczarowała młodszych i starszych czytelników. Autor książek dla dzieci i młodzieży stworzył baśniową opowieść o ciemnych mocach, przyjaźni, miłości i wierze w siebie na tle społeczno-historycznym XVII wieku, opartą na serbołużyckiej baśni ludowej.

Niezwykłym autorem współczesnej baśni niemieckiej jest Walter Moers. Stworzył on fantastyczny, pełen aluzji świat - Camonię. Fabuła jego opowieści jest zupełnie pozbawiona osadzenia w czasie i przestrzeni, uderzające jest bogactwo często bardzo zaskakujących aluzji, np. kalambur z Jasia i Małgosi, którzy występują jako Ensel i Krete, sen Śpiącej Królewny staje się dla niej natomiast chorobą zwaną „Saloppe Katatonie”.

Najsłynniejsze niemieckie baśnie to niezaprzeczalnie te ze zbiorów braci Grimm, jednak jak zostało już

wspomniane, w dorobku niemieckiej literatury figuruje wiele pięknych baśni artystycznych oraz powieści fantastycznych.
Odrębną kategorię tworzą legendy związane z miejscowościami. Przykładem miejskiej legendy jest miasto Hammeln oraz legenda o szczurołapie, który za pomocą dźwięku swojego fletu uratował miasto od plagi szczurów.
Czy Niemcy są krainą legend i baśni?
Myślę, ze odpowiedź nasuwa się sama…

Ciekawostki:

˗ Niemiecki Las Bajek w Altenbergu, w kraju związkowym Nadrenia Północna-Westfalii, jest najstarszym istniejącym parkiem bajek w Niemczech. Został założony w 1931 r. i prezentuje ponad 20 bajek w miniaturowych domkach, niektóre z ruchomymi postaciami.

˗ Zbiór baśni braci Jakuba i Wilhelma Grimmów jest, obok Biblii Lutra, najbardziej znaną i rozpowszechnioną na świecie książką w historii kultury niemieckiej. Została przetłumaczona na 160 języków i w 2005 r. wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Dokumentalnego UNESCO.

˗ Goethe-Institut uczcił 200. rocznicę w 2012 r. objazdową wystawą „Baśniowe Światy”. Przez ponad cztery lata podróżowała ona po całym świecie.

˗ Deutschen Märchenstraße! Niemiecki Szlak Bajkowy!

To projekt zainagurowany 11 kwietnia1975 roku, który zrzesza przedstawicieli około 40. miast i gmin położonych między Menem a morzem. Rozpoczyna się w Hanau, miejscu narodzin braci Grimm. Jego oficjalnym punktem startowym jest imponujący pomnik Jakuba i Wilhelma na rynku w Neustadt. Niemiecki Szlak Bajkowy zaprasza do podróży śladami braci Grimm. Trasa prowadzi przez pięć kolejnych stacji z życia słynnych braci oraz przez ponad pięćdziesiąt „baśniowych” miejsc aż do Bremy. Tam rzeźba Miejskich Muzykantów (Bremer Stadtmusikanten) symbolizuje koniec podróży.

Linki:

- https://www.deutsche-maerchenstrasse.com/

- https://www.goethe.de/lrn/prj/mlg/mad/gri/deindex.htm

- https://www.goethe.de/ins/pl/pl/spr/unt/kum/dfk/mar.html

- https://maerchen.warschau.goethe.org/

Polecamy do wypożyczenia: